Хустай нуруу орчмын гадаргын болон газрын доорх усны харилцан уялдаа

Х. Пүрэвдагва, Д. Батхүү, Г. Даваа
Ус Цаг Уурын Хүрээлэн

Introduction

Дэлхий дээрх нийт ус нь цэвэр буюу ундны давслаг буюу далайн ус гэсэн үндсэн 2 төлөвт оршиж байдаг. Энэхүү нийт усны 97 хувь нь дэлхийн далай тэнгист 3 хувь нь ундны буюу цэвэр ус байгаа бол цэвэр усны 68.7 хувь нь мөстөл мөсөн голд 30.1 хувь нь газрын доорх усанд бол дөнгөж 0.3 хувь нь гадаргын ус хэлбэрээр оршиж байдаг. Гадаргын усны 87 хувь нь нуур цөөрөмд 11 хувь нь намгархаг газарт агуулагдаж байгаа бол 2 хувь нь гол мөрөнд оногдож байна. Газрын доорх ус нь гадаргын усны горим, нөөцийг зохицуулж байдаг хүний нүдэнд харагдалгүйгээр оршиж байдаг ус юм. Газрын доор ус дэлхийн хэмжээнд гадаргын уснаас их боловч ашиглах зардал өндөр мөн нөхөн сэргээгдэх, сэлбэгдэх хугацаа маш удаан юм. Иймээс газрын доорх усыг аль болох бага ашиглах мөн нөхөн сэргээх буюу гадаргаас зохиомлоор тэжээх ажил нэн чухал юм. Усны нөхөн сэлбэгдэх нөөцийн хэмжээ нь усыг ашиглах, усны нөөц горимыг зохицуулахад шийдвэрлэх нөлөө үзүүлэх сав газрын байгалийн иж бүрдлийг хамгаалах, эдийн засгийн зохистой тогтолцоог бүрдүүлэхэд чухал үүрэгтэй юм. Иймээс Хустай нуруу дахь голын сав газрын экосистем, Тахийн тогтвортой нутагшилтыг хангахад усны нөөцийг зүй зохистой ашиглах, хамгаалах асуудал чухал юм.
Аливаа голын системд үзүүлж буй байгалийн үзэгдэл болон хүний үйл ажиллагааны нөлөөллийг шууд ба шууд бус гэж хоёр ангилж болно. Иймээс голын сав газрын экосистемийн төлөв байдлыг илэрхийлэгч интеграл үзүүлэлтүүдийг сонгон байнгын ажиглалт хийж, эдгээр үзүүлэлтүүдийн орон зай, цаг хугацааны өөрчлөлтөд дүн шинжилгээ хийх замаар усны тэнцэл, горим, тэдгээрийг зохицуулж буй сав газрын байгалийн өөрчлөлтийн ерөнхий хандлагыг тогтоох ёстой. Хуурайшилт ихтэй манай орны нөхцөлд байгалийн тэнцвэрт байдлыг сэргээх, удаан хугацаагаар хадгалах гол хүчин зүйл нь тухайн бүс нутагт хиймэл цөөрөм байгуулах, ойжуулах, булаг шандын эхийг хамгаалах юм. Мөн хөрс, цаг уурын нөхцөлд тохирсон модлог бутлаг ургамал шинээр тариалах, хуучныг сэргээх, түр урсгалтай сайр жалгын цас, борооны үерийн усыг усан сан цөөрмүүдэд хуримтлуулах, хөрсөн доор нөөцөлж хадгалах зэрэг үйл ажиллагаа явуулах нь хөрсний үржил шим, бүтцийг сайжруулах, хөрсний элэгдлийг багасгах, эрс тэс уур амьсгалыг зөөлрүүлэх нөлөө үзүүлж, өвөрмөц бичил уур амьсгалыг бий болгодог.
Хустай нуруу, Хөшөөтийн горхи, Баянголын сав газрын усзүй, уур амьсгалын нөхцөл
Хустай нуруу Монгол орны экологи-газарзүйн мужлалаар Хангайн уулт их мужийн Орхон-Туулын савын бэсрэг уулсын мужид, байгалийн бүс, бүслүүрийн мужлалаар Туул-Тамирын голын дэд мужид багтана. Байгалийн бүс, бүслүүрийн ангиллаар өргөргийн дагуух хээрийн бүсийн нугат хээрийн дэд бүсэд хамрагдана /Даш, 2002/. Судлагдаж байгаа газар нутаг нь хээрийн бүсэд хамрагдах бөгөөд хамгийн өндөр цэг нь далайн түвшнээс дээш 1842.9 м өргөгдсөн Хөшөөт уул, хамгийн нам цэг нь 1135 м өндөрт орших Туул голын баруун гар талын татам юм. Хустай нуруу, түүний орчимд газар доорх ус хувирсан элсжин, зануужин, хөрзөн зэрэг хүчиллэг ба дундаж хүчиллэг түрмэл чулуулагт хязгаарлагдмал хийгээд алаг цоог байдлаар тархана /Н.Жадамбаа, 1996/. Хустай нурууны Хөшөөт уулын өвөрт Баян булаг, түүнээс баруун тийш орших Жаргалантын хөндийд 3600 л/цаг ундаргатай 2 булаг, Хустай нурууны баруун талд зүүн урдаас баруун хойш чиглэх хөндийд 3500 л/цаг ундаргатай Алтанбулаг зэрэг булгууд байх ба Хустай нурууны ард Хөшөөтийн ус, түүний зүүн талд 1000 орчим л/цаг ундаргатай Тариатын эхний худаг тус тус байна. Эдгээр булаг ба худгууд сав газрынхаа бичил хөндийн ёроолд байрлаж байгаа хийгээд түр зуурын урсацтай жижиг гол ба сайрын эх болж байгаа нь уг горхи, булгууд Хустай нурууны өндөрлөг хэсгийн хур тунадасны тэжээлтэй, ус хурах талбай багатай учраас нөөц нь ч бага байх нөхцөлтэйг харуулж байна. Иймээс усны нөөц, горим нь уур амьсгалын нөхцөлөөс үлэмж хамааралтай байна. Хустай нурууны гол, сайрын сүлжээг 1 дүгээр зурагт үзүүлэв.

1. Баян голд ус судлалын харуулыг ус халиураар төхөөрөмжлөн байгуулж, усны горимын ажиглалтыг хийж байна /фото зураг 1/. Усны түвшинг ус судлалын Баян гол-Хустай харуулын үндсэн чиглэл дээр өдөр тутам өглөө 08, орой 20 цагт тогтмол хэмжиж, хоногийн дундаж утгыг урсацын тооцоонд ашигласан болно.
2. Хур тунадсыг АНУ-ын Дэвис-II загварын автомат багажийг урсацын талбай, Баян голын эх, Бага-овоо, Хөшөөтийн аманд тус тус байрлуулж, хэмжилтийг хийв. Тунадас хэмжигч нь 0.2 мм нарийвчлалтай бөгөөд тунадасны 0.2 мм хэмжээ тутамд юүлэлт хийж, хугацааг бүртгэх замаар хур борооны эрчимшлийн тоололтыг HOBO төрлийн мэдээ хураагуурт хадгалах үндсэн зарчимтай болно /фото зураг 4/. Урсацын талбайд байрлуулсан тунадас хэмжүүр гэмтлийн улмаас 2002 онд ажиллаагүй болно. 2003 онд хур тунадас хэмжүүрийг Баян голын эхэнд, 2004 оноос Хөшөөтийн аманд нэмж байрлуулсан болно.
3. Газар доорх усны түвшинг урсацын талбай ба Баян гол - Хустай харуулын дэргэд байгуулсан гар худагт хэмжиж байна /фото зураг 5/. Энэ ажиглалтын гол зорилго бол гадаргын болон гүний ус хоорондын гидравлик уялдаа, усны горим, тэжээлийн хэмжээ, хөдлөлзүйг тогтооход оршино. Баян голын баруун татамд ус судлалын Баян гол-Хустай харуулын үндсэн чиглэлээс доош 15 м орчимд эл гар худгийг байгуулав /10 дугаар зураг/. Усны түвшинг гүний худагт өдөр тутам өглөө 08, орой 20 цагт байнга хэмжиж байна. Баян гол ба эл худагт усны горимын байнгын ажиглалтыг 2002 оны 8 дугаар сарын 1-нээс эхлэн хийж байна. Мөн Хустай нуруу орчмын 5 худагт сар бүр усны түвшний хэмжилтийг хийж байна.
4. Хөшөөтийн горхинд усны түвшин, температурыг автоматаар хэмжих багажийг 2004 оны 4 дүгээр сард суурилуулж мөн ус халиураар төхөөрөмжлөн Хөшөөтийн горхи харуулыг байгуулан, хур тунадас хэмжих автомат багажийг суурилуулан урсац, хөрсний чийгийг ажиглалтыг хийж ирэв. Газар доорх усны түвшний ажиглалтыг Хөшөөтийн дээд ба доод худаг, урсацын талбай, Балдирын худаг зэрэгт 1 сарын хугацааны зайцаар хийж байна.

Material and Methods

Энэхүү судалгааг ус судлалын Баян гол–Хустай, Хөшөөтийн горхи-Хөшөөт харуул, Урсацын талбай дахь өдөр тутмын усны түвшин, өнгөрөлт, температур, хөрсний чийг, температур, Баян гол, Хөшөөт голын сав газар дахь хур тунадас болон бусад горимын ажиглалт, газар доорх усны түвшин, зарим гол горхины урсац зэрэг хэмжилтэд тулгуурлан хийв. Газар доорх усны нөөц голыг тэжээж дуусах нийт хугацаа нь түүний тэжээлийн бүсийн уртыг гүний урсгалын дундаж хурдад харьцуулсан харьцаа байна. Иймээс Баян голын тэжээлийн бүсийн уртыг судалгаагаар олж, түүний урсгалын хурдыг цаашид ойролцоогоор үнэлж болох юм. Газар доорх уст үеийн физик шинж чанар буюу түүний нүх сүвшил бэлчээр ашиглалтаас төдийлөн өөрчлөгдөхгүй. Харин хөрсөнд усны нэвчиц, ус өгөмж буурснаас ул хөрс, газар доорх усны түвшний шатлуур, улмаар шүүрэлтийн хурд багасаж, усны нөөц хомсдох нэгэн нөхцөл бүрдэж болно. Иймээс судалгааг үргэлжлүүлэн хийх явцад ус хуралтын параметрийн өөрчлөлт, түүний шалтгааныг илрүүлэх үндсэн дээр голын сав газар экосистемийн төлөв байдал, өөрчлөлтийн хандлагыг тогтоож болно. Баян, Хөшөөт зэрэг гол горхины савд 4, 5 дугаар сард хаврын шар ус, 7, 8 дугаар сард хур борооны үер ихэвчлэн ажиглагдана. Хаврын шар усны үерийн урсац сав газар дахь цасан дахь усны нөөц, цас хайлах үеийн агаарын нэмэх температурын горимоос хамаарна. Баян голын сав газарт болсон 2004 оны шар усны үерийн урсацын гидрографын өгсөлт дэх хоногийн дундаж урсацын модуль ба агаарын хоногийн дундаж нэмэх температурын нийлбэртэй шууд хамааралтай ба дараах тэгшитгэлээр илэрхийлэгдэж байна [1].

Result

Баянголын урсацад гантай байсан 2002 онд газар доорх усны тэжээл зонхилж байсан бол дунджаас ахиу хур тунадастай 2003, 2005, 2006, 2008 онд хур борооны тэжээл, 2004 онд хаврын шар ус, зуны хур борооны тэжээл зонхилж байв. Харин 2009 он хур тунадас олон жилийн дундажаас их боловч Баянголд газрын доорх усны тэжээл зонхилж байгаагаараа онцлог болов /1 дүгээр зураг/. Баян, Тариат голуудын дүрс зүйн онцлог, ялангуяа харьцангуй бага ус хурах талбайтай, голын гулдрил, татам нь уулс хоорондын шахагдсан нарийн хөндийд сунаж тогтсон, сав газрын хажуу бэл, гулдрилын хэвгий үлэмж их (бэлийн хэвгий 0.206-0.217 %o, гулдрилын дунджилсан хэвгий 19-41 %0) зэргээс үзэхэд эрчимшил ихтэй хур тунадас унах үед богино хугацаанд үер үүсэх байгалийн нөхцөлтэй.

Discussion

Баян голын усны түвшний бууралтын эхэн үед түүнийг тэжээж буй газар доорх усны эзэлхүүн Wo = Qo/a= 259 л/хоног, газар доорх усны нөөц голыг тэжээж дуусах нийт хугацаа (τ) = 1/а = 454 хоног байхаар 2002 онд урьдчилсан дүн гарч байсан бол 2003 онд Wo = 1246 л/хоног ба (τ) = 1/а = 500 хоног болж нэмэгдсэн бол, 2004 онд Wo = 616 л/хоног ба (τ) = 1/а = 417 хоног болж тус тус буурчээ. 2003 онд Баянгол ахиу урсацтай байсан учраас голоос газар доорх урсацыг тэжээж, газар доорх усны түвшин нэмэгдэж байжээ. Харин 2004 онд газар доорх урсац ба Баянголын усны урсац жилийн турш буурах явцтай байна. Харин 2005 онд Wo = 2263 л/хоног ба (τ) = 1/а = 526 болж сав газрын газар доорх усны нөөц арвижиж байсан бол 2006 онд Wo = 137 л/хоног ба (τ) = 1/а = 78 хоног, 2007 онд Wo = 301 л/хоног ба (τ) = 1/а = 82, 2008 онд Wo = 144 л/хоног ба (τ) = 1/а = 4.34 болж сав газрын газар доорх усны нөөц багассан байна. 2009 онд Wo = 181.9 л/хоног ба (τ) = 1/а = 50 хоног өмнөх оныхоос 40 хоногоор уртассан боловч газар доорх усны нөөц, тэжээл буурах ерөнхий хандлага хадгалагдсаар байна. Үүнээс үзэхэд Баянгол нь өөрийн сав газар дахь газрын доорх устай маш хүчтэй гидравлик холбоотой болох нь ажиглагдаж байна.
Хэмжилтэд хамрагдсан худгуудын усны түвшин 2003-2005 онд Хөшөөтийн амны доод, дээд, Хуурай амны, Эрдэнэцогтын зэрэг худгуудад 0.5-1 м нэмэгдсэн бол Урсацын талбайн ба Хуурайн амны доод буюу Балдир гуайн худагт өөрчлөлт багатай байсан бол 2006 онд Хөшөөтийн амны доод худаг, Урсацын талбайн худгуудын 2005 оны 5 дугаар сарын хэмжилтийг 2006 оны 9 дүгээр сарын хэмжилттэй харьцуулахад 2.47, 0.33 см, 2007 онд урсацын талбайн худаг 5 дугаар сараас 10 дугаар сар хүртэлх хугацаанд 30 орчим см тус тус буурч байсан бол2008 онд газар доорх усны түвшин ажиглалтын хугацааны (2002-2008) хамгийн бага түвшинтэй байсан төдийгүй улирлын хэлбэлзэл мөн хамгийн бага байв. Харин 2009 онд худгийн усны түвшний эрчтэй бууралтын зэрэг суларч байна. Үүнээс үзвэл хур тунадас хөрсөнд хурдан шингэж газрын доорх усыг сэлбэж Баянголыг тэжээж чадахгүй байна.

Reference

1. БНМАУ-ын уур амьсгал, гадаргын усны нөөцийн атлас, УБ, 1985
2. Даш Д., Экосистем, байгалийн бүс бүслүүр, экологи-газарзүйн мужлал, Тусгай хамгаалалттай газар нутгийн сүлжээ: үнэлгээ, өргөжүүлэх асуудал, УБ., 2002, х.х. 11-26
3. Доржготов Д., Ногина Н.А. Почвенно-географическое районирование Монголии. Почвоведение. 1982 г., ¹4. стр. 23-32.
4. Жадамбаа Н., Монголын гидрогеологийн зураг, М1:1000000, УБ. 1996
5. Инструкция по определению расчётных гидрологических характеристик при проектировании противоэрозионных мероприятий на Европейской территории СССР, Лен., Гидрометиздат, 1979
6. Монгол орны гадаргын ус, Улаанбаатар хот, 1999
7. Төв аймгийн уур амьсгалын эмхтгэл
8. Ус зүйн тодорхойлолтуудыг тооцоолох норм ба дүрэм БНбД 2.01.14-86